ALEXANDRIA - KHÁT VỌNG LA MÃ BÊN BỜ ĐỊA TRUNG HẢI

Pháo đài Quaitbay - Hào quang La Mã ở Bắc Phi

Tựa viên ngọc thô sơ nhất của đại dương, bên bờ Địa Trung Hải, pháo đài Quaitbay sừng sững và đầy kiêu hãnh, khiến bất cứ kẻ lữ khách nào cũng nóng lòng chinh phục. Song, ít ai biết rằng, dưới chân họ chính là nền móng của công trình lừng lẫy một thuở - một trong bảy kỳ quan của thế giới cổ đại - hải đăng Alexandria, công trình biểu tượng của thành phố mang tên vị hoàng đế La Mã nổi tiếng nhất trong lịch sử.

Chuyện kể rằng, sau khi Alexander Đại đế băng hà, Ptolemy Soter (một vị tướng dưới trướng ông) đã tự xưng ngôi vua và trở thành nhà cai trị người Hy Lạp đầu tiên tại Ai Cập. Cũng từ đây, ông đã gấp rút cho xây dựng ngọn hải đăng đầu tiên trong lịch sử thế giới, với mục đích dẫn đường cho tàu bè và biến Alexandria thành trung tâm giao thương của người Ai Cập.

Theo miêu tả trong sử sách, hải đăng Alexandria được xây dựng từ những khối đá lớn sáng màu, và gồm 3 phần: phần thấp hình vuông, phần giữa hình bát giác và đỉnh hình tròn. Trên đỉnh công trình, người ta đặt một tấm gương lớn nhằm phản chiếu ánh mặt trời vào ban ngày hoặc một ngọn lửa lớn vào ban đêm và phần mái có gắn pho tượng thần Poseidon nổi tiếng trong thần thoại Hy Lạp làm từ đồng, với tay cầm đinh ba cao 7m. Chiều cao của công trình này chỉ đứng sau kim tự tháp Giza thời bấy giờ. Truyền thuyết kể rằng, hải đăng Alexandria sáng đến nỗi, tàu thuyền cách xa đó mấy chục dặm cũng có thể nhìn rõ.

Trong suốt 1.500 năm sau đó, chưa một ngày nào, ngọn hải đăng tắt sáng, và là dấu mốc chỉ đường tin cậy cho tàu bè qua lại. Đáng tiếc, hai trận động đất năm 1303 và 1323 đã khiến khối kỳ quan cao ước tính gần 140m sụp đổ. Mãi cho đến mấy trăm năm sau, khi những di tích của hải đăng Alexandria gần như đã biến mất, vua Sultan Qaitbey mới cho xây dựng pháo đài Quaitbay trên nền móng của công trình cổ.

Ngày nay, tuy đã bớt đi vẻ hùng vĩ của kỳ quan thế giới cổ đại xưa kia, nhưng pháo đài Qaitbey chính là hiện thân của điểm giao thoa giữa văn hoá La Mã và Ai Cập. Để bây giờ, khi đôi chân người lữ khách đã dần nóng lên, gió và nắng ập vào từng thớ da, cũng là lúc hành trình khám phá một trong những thành lũy quan trọng bảo vệ Ai Cập và cả eo biển Địa Trung Hải suốt hàng nghìn năm của kẻ lữ hành được bắt đầu…

Thần kỳ làm sao, khi bức tượng Poseidon đứng trên đỉnh hải đăng hay những đồng tiền La Mã do người Alexandrian chế tạo ghim ở 4 góc tường đều đã rơi vãi, biệt tích dưới lòng đại dương sâu thẳm thì những bức tường nền vẫn dính chặt với nhau không rời! Đến đây phải cảm ơn những người thợ La Mã đã cần mẫn rót chì vào từng phiến đá. Để ngày nay, khi đôi chân kẻ lữ hành dần nóng lên, gió và nắng ập vào từng thớ da, cũng là lúc hành trình khám phá một trong những thành lũy quan trọng bảo vệ Ai Cập và cả eo biển Địa Trung Hải suốt hàng nghìn năm được bắt đầu…

Nói không ngoa, chỉ cần bước vào pháo đài, bạn sẽ như bị lạc vào mê cung được nối kết bằng hằng hà sa số viên gạch vuông vức, tạo thành các bức từng thành thẳng tắp, cao vút. Những ô cửa sổ tí hon nằm tuốt trên cao chỉ đủ để ánh sáng lọt vào, soi rọi mảng tường gồ ghề và tập hợp các tủ kính trưng bày nhiều cổ vật trong những trận hải chiến thời La Mã và thời Napoléon. Từ viện bảo tàng Hải quân đến dãy hành lang hun hút, nắng vàng hắt qua những ô cửa sổ được bố trí khéo léo, tạo thành từng mảng sáng lung linh, huyền ảo. Vậy nên dù đứng ở góc nào, bạn cũng dễ dàng quay được những thước phim đẹp. Cùng lúc đó, tiếng bầy dơi rít lên, đập cánh liên hồi trên mái vòm càng làm đoàn lữ hành có cảm giác mình đang chu du đâu đó trong một hang động thời trung cổ, chứ không đơn thuần là leo lên đỉnh một tòa pháo đài cũ kỹ.

Nhưng hãy cứ tiến về trước, bởi chỉ 1 lúc sau bạn sẽ ngỡ ngàng nhận ra mình đã lên được đỉnh pháo đài từ lúc nào. Chỉ mất vài giây để nắng biển hong khô những giọt mồ hôi lấm tấm trên vành tai, mái tóc, rồi sau đó cả cơ thể bạn sẽ bỗng nhẹ tênh, khoan khoái giữa gió trời. In dấu chân ở vị trí cách mặt nước biển vài trăm mét, chỉ cần ngẩng nhẹ đầu là tôi có thể thấy bầu trời mở ra cùng với làn gió biển lồng lộng. Dưới chân, đại dương xanh thẫm tha thiết sóng nhấp nhô vỗ lên bãi đá, như để gợi nhắc, rằng dưới lớp tàn tích kia, là ngọn hải đăng Alexandria đã từng sáng rực suốt nghìn năm về trước…

Đại thư viện Alexandria - Kỳ quan tri thức hiện đại

Sử sách ghi lại rằng, không lâu sau khi thành phố Alexandria thành lập, thư viện Alexandria đã đi vào hoạt động. Với mong muốn biến này thành trung tâm tri thức của nhân loại, Ptolemaios I Soter đã  cho mua hàng nghìn cuốn sách từ các nền văn minh cực thịnh thời bấy giờ như La Mã, Hy Lạp. Thời đó, bất cứ tàu thuyền nào cập cảng Alexandria cũng đều phải nộp lại sách để thư viện sao chép. Tiếng lành đồn xa, các học giả từ khắp nơi trên thế giới  cũng tìm về đây để học tập và nghiên cứu. Đã từng có khoảng thời gian, hơn 100 học giả “định cư” tại bảo tàng để nghiên cứu, viết, dịch hoặc sao chép sách.

Song, trải qua nhiều cuộc binh biến, bể dâu, thư viện dần hoang tàn và mất tích. Truyền thuyết kể rằng nó bị huỷ hoại sau một vụ cháy kinh hoàng vào năm 48 TCN, nhưng nhiều nhà khảo cổ học khẳng định trung tâm tri thức, văn hóa của thế giới cổ đại bị suy tàn trong thời gian dài. Nhưng dù lý do là gì đi chăng nữa, thì mãi cho đến năm 2002, với hi vọng hồi sinh lại thời hoàng kim của Đại thư viện, chính quyền Ai Cập mới bắt đầu xây dựng lại một thư viện mới, lấy tên là Alexandria, cách thư viện lừng danh ngày trước 200m.

Với kiến trúc độc đáo, khác biệt đến siêu thực, Đại Thư viện là một khối hình tròn khổng lồ với đường cong ôm trọn bến cảng. Mái vòm tròn mang biểu tượng của mặt trời - vốn là ký hiệu nền văn minh cổ đại sông Nile - chếch mặt về biển Địa Trung Hải. Phần mái của công trình độc đáo này được cách điệu với rất nhiều lỗ khuyết, được phủ lên bởi lớp kính được cắt xẻ khéo léo thành từng cụm tam giác, tạo thành các giếng trời hiên ngang đón nắng, giúp chiếu sáng từng ngóc ngách trong thư viện.

Bên trong, một nửa không gian được dùng làm nơi lưu trữ hơn 4 triệu cuốn sách, nửa còn lại là phòng đọc lớn nhất thế giới. Dọc theo 7 bậc thang của phòng đọc, sách và tài liệu được xếp gọn gàng, ngăn nắp, lại không ở quá xa các bàn đọc. Tôi đoán đây hẳn là một sự sắp đặt có chủ ý. Bởi lát sau, dù chọn ngồi ở góc xa, bên rìa sân thượng, tôi vẫn có thể đưa mắt nhìn rộng khắp căn phòng lớn, còn quyển sách trên tay thì vẫn no đủ ánh sáng tự nhiên nhờ hàng chục giếng trời nằm thoải về hướng Bắc.

Thư viện cao 11 tầng, với 4 tầng xây chìm dưới biển. Vì vậy sau 7 bậc thang dài, phần sách vở, ấn phẩm, công cụ in ấn và xuất bản còn lại có tuổi đời hàng nghìn năm được lưu giữ trong lòng biển. Thật khó để tưởng tượng bản thân đang ở giữa một thế giới tri thức nhưng bốn phía đều là đại dương mênh mông nước…

Đưa tay lấy thêm một cuốn sách, tôi không rõ trên tay mình là bao nhiêu năm thăng trầm của lịch sử, chỉ biết rằng xúc cảm chai sần, khô, nhám giữa đầu ngón tay và trang giấy khiến tôi có cảm giác mình vừa du hành về 2000 nghìn năm trước, khi Eratosthenes đang ngồi cặm cụi ở đâu đó trong thư viện để tính chu vi của địa cầu…

Kom El Dekka - La Mã thu nhỏ giữa lòng Ai Cập

Tách khỏi khối không gian đông đúc và náo nhiệt, người lữ khách bước đến Kom El Dekka, dấu tích của một thị trấn cổ đại từ thời Ai Cập vẫn thuộc quyền cai trị của đế chế La Mã Thần thánh. Ngày nay, Kom El Dekka nằm khuất mình dưới những ngôi nhà chọc trời hiện đại, yên lặng và trầm ngâm giữa thành phố Alexandria. Len qua những tán cây xanh, một La Mã thu nhỏ bất ngờ hiện ra trong tầm mắt với những khối kiến trúc trắng tinh, tan mình trong nắng.

Từng có thời gian là trung tâm hành chính lớn ở Alexandria - thủ đô của tỉnh Ai Cập thuộc La Mã, vậy nên, ngày nay, dù chỉ còn là những di chỉ khảo cổ, Kom El Dekka vẫn toát lên vẻ xa hoa và sầm uất của một khu dân cư giàu có. Nguyên vẹn nhất phải kể đến một loạt các nhà hát La Mã và khu nhà tắm công cộng rộng lớn.

Thoạt tiên, nổi bật nhất khu phố cổ là nhà hát vòng tròn lớn. Gọi là nhà hát, nhưng thực chất nơi đây còn là giảng đường trung tâm - nơi hàng trăm sinh viên Alexandria từng đọc sách, ngâm thơ và làm toán cùng nhau. Thông qua cách bố trí đầy logic và có tính sắp xếp hoàn hảo, với những băng ghế cẩm thạch trắng tinh kéo dài từ giảng đường lớn đến hơn 20 thính phòng xung quanh, có thể thấy, đây không chỉ đơn thuần là một thành tố kiến trúc, mà còn là minh chứng của một nền giáo dục có tổ chức. Bất kể là người Ai Cập, La Mã hay Hy Lạp, chỉ cần họ đã sống ở Kom El Dekka, thì đều yêu tri thức và học hành như nhau.

Và dù rằng không được leo lên ghế hay cầu thang, du khách vẫn có thể “thả dáng” ở gần đó, hoặc đứng “check in” ở dãy hành lang trên cùng, tự do trải tầm mắt xuyên suốt 3 chiều: cao, rộng, sâu. Kom El Dekka là địa điểm khảo cổ lớn và đầy đủ nhất ở Alexandria, lại nằm ngay trung tâm thành phố hoa lệ, đối diện là ga tàu, trước mặt là dòng xe buýt ngược xuôi, biển quảng cáo cao ngút trời. Vậy nên vào khoảnh khắc nhìn trọn nhà hát và cả “gò gạch vụn” giấu mình lọt thỏm giữa những dãy nhà cao tầng, bạn sẽ ngỡ ngàng nhận ra mình chính là người duy nhất gỡ được nút thắt của quá khứ và hiện đại. Đối diện với lịch sử, dường như thời gian cũng tự giác thả chậm nhịp, trả lại cho con người một tâm hồn trong sạch và phẳng lặng khác lạ…

Cách đó không xa là một nhà tắm công cộng khổng lồ từng được xây bằng gạch đỏ giữ nhiệt và một căn biệt thự nghìn năm tuổi. Hẳn là người La Mã ở đây đã từng rất giàu có, vì nhà tắm của họ không chỉ có đầy đủ 2 bể tắm nóng lạnh mà ngay cả bồn tắm cũng được làm bằng cẩm thạch quý giá.

Đến Kom El Dekka, rảo bước quanh bao nhiêu nếp nhà, hàng rào, viên sỏi,... là bấy nhiêu nôn nao chất chồng trong lồng ngực. Thị trấn cổ xưa với kiến trúc cũ kỹ từ hàng nghìn năm trước cứ nguyên sơ, mộc mạc dẫn ta về quá khứ lúc nào không hay…